Chương
XI
Tình yêu trong văn hóa
1.
Khung cảnh của vấn đề
a - "Hãy yêu
đi rồi làm gì thì làm"(ama et fac quod vis)
Câu nói của đại văn hào Thánh Augustinô là âm
vang phổ quát nhất đi lọt vào tất cả các nền văn hóa cổ kim, đông cũng như tây,
trong tất cả các chiều kích của cuộc sống con người. Thật thế tôn
giáo là gì nếu không phải vì yêu thương mà con người được tạo dựng, vì yêu
thương mà có cứu độ! Và yêu thương không phải là hơi thở và cứu cánh của tôn
giáo hay sao! Kinh Thánh Kitô giáo đînh nghĩa Thiên Chúa Tối Thượng là
tình yêu, và đức Kitô Đấng cứu độ là hiện thân của tình yêu ấy. Đức Phật thì vì
lòng thương
tha nhân (từ bi) mà lên đường khai đạo; Đức Khổng thì vì nhân
ái; Mặc tử thì vì kiêm ái... Ngay cả những đổi thay xã
hội, các cuộc cách mạng đầy bạo lực, hận thù và bài xích tôn giáo (như
cuộc cách mạng Pháp 1789, cuộc cách mạng cộng sản vào đàu thế kỷ 20), những
nhóm phản kháng bụi đời hay ngược đời bất chấp tôn giáo, các giá trị tinh thần
và xã hội hiện hành... thì cũng nhân danh tình yêu (make love!) để biện minh cho hướng đãu tranh hay thái độ sống của
mình.
Thông thường, người ta hay nói rằng: Có nhiều
cách diễn đạt khác nhau để nói lên cùng một nội dung; nhưng trong trường hợp
nầy thì ngược lại: cùng một nội dung yêu thương mà mỗi người lại hiểu một cách
khác. Và chúng ta sẽ thấy tùy cách hiểu về tình yêu mà chúng ta sẽ có những
định chuẩn nhận ra nhiều hình thái văn hóa khác nhau trong lịch sử. Có thể nói
tiếp theo lời của Thánh Augustinô như thế nầy: hành động nào của con người thì
cũng vì yêu thương, nhưng thảm kịch là mỗi người hiểu yêu thương một cách khác
nhau, và đó là vấn đề.
b - Hôn nhân và gia đình, một thách đố của thời
đại "toàn cầu hóa "
Chúng ta cứ cố định nghĩa con người như một cục
sỏi đứng một mình, nằm ì ra đó. Nhưng con người tự tại một mình là sản phẩm,
một loại phóng ảnh của trí óc hữu hạn, một ý niệm mà thôi. Con người ấy không
bao giờ hiện hữu cả. Con người sống là một mối tương giao chằng chịt, con người
có cha, có mẹ, có anh em, bạn bè, có đất dưới chân và trời trên đầu, có khí để
thở, có xã hội để học hỏi và liên đới... Con người một mình không thể có và nếu
có thì đó là sai lệch (như sách Kinh
Thánh từng nói: ở một mình không tốt,- xem.
sách Sáng Thế). Sống là sống với ai, và trong cuộc sống
trên nhân thế, khi hai người sống chung
thì tương quan nầy được thiết lập thành định chế có tính cách cộng đồng, xã
hội. Và định chế khởi nguyên, cơ bản, phổ quát
nhất xuất hiện trong bất cứ một cộng đồng nhân loại nào trong lịch sử là
định chế hôn nhân và gia đình, mặc dầu có những hình thái thể hiện đa biệt. Và
định chế hôn nhân và gia đình trong thực tế xã hội hiện nay cũng là định chế
được các nhà luật pháp dân sự, tôn giáo đề cập và nghiên cứu nhiều hơn cả.
Nhưng điểm đáng nêu lên trong thời đại gọi là thời
tân kỳ của chúng ta, với những trào lưu xã hội đối nghịch (chủ nghĩa xã hội tập thể tối thượng và chủ
nghĩa tự do cá nhân tuyệt đối), đi kèm với những khám phá và can thiệp có
tính cách kỹ thuật vào sự sống, phái tính và hình thành thể xác con người nhân
danh tiến bộ khoa học, thì hôn nhân và gia đình không phải đang biến hóa một
cách nào đó, nhưng đang chứng kiến thách thức sống còn: hôn nhân và gia đình
còn tồn tại hay không trước sự kiện thụ thai hoàn toàn không cần can thiệp của
đôi người nam nữ, khế ước hôn nhân-gia đình của hai người đồng tính...?
Thách thức xã hội nầy trong bối cảnh "toàn
cầu hóa" đặt lại cho toàn nhân loại một câu hỏi có tính cách văn hóa về
bản chất và cứu cánh con người: hoặc con người là gì trong giới hạn định
nghĩa của hiểu biết sự vật, của khoa học
và khả năng biến chế sản xuất, hoặc con người là ai trong tương quan của
yêu thương. Hôn nhân và gia đình còn có giá trị gì hay không tùy thuộc vào bối
cảnh của câu hỏi nền tảng nầy.
c - Hội nhập
Xã hội Việt nam chúng ta vào thời tiền chiến đã
từng chứng kiến hai luồng văn hóa đối nghịch: một bên là xã hội phong kiến,
được xem là truyền thống, trong đó tâm tình yêu thương và cuộc sống cá nhân
chịu sự chi phối của những tập tục khắc nghiệt nhân danh quyền lợi của tập thể
nào đó tùy cấp độ như gia tộc, làng xã, "đạo lý truyền thống"..., và
bên kia là trào lưu cải cách xã hội của nhiều nhóm trẻ, trong đó Tự Lực Văn
Đoàn gây nhiều ảnh hưởng hơn cả.
Người
bảo thủ nếp cũ thì nhân danh truyền thống ngàn đời, đạo lý cha ông, đôi lúc
nhân danh cả tình tự dân tộc để bám víu những hủ tục vô nhân; nhưng phía các
trào lưu tiến bộ cũng hấp tấp, nóng lòng muốn bắt chước mẫu mực nếp sống cá
nhân chủ nghĩa Tây Phương (và Tây Phương
ở đây thực sự chỉ giới hạn trong một nếp sống thị thành nào đó hoặc trong tiểu
thuyết ), muốn lật nhào toàn bộ nếp cũ của xã hội ngàn đời của dân tộc.
Trong thực tế lịch sử, xã hội chúng ta
đã uyển chuyển chọn con đường cải cách chừng mực, không "đoạn tuyệt"
"thoát ly" với truyền thống cộng đồng và gia đình để chỉ biết đến tự
do cá nhân.
Xã hội Việt nam trong và ngoài nước hôm nay
cũng đang trải qua những dao động tương tự. Nhưng lần nầy không có những trào
lưu cải cách, những cơ cấu hay nếp sinh hoạt cộng đồng bảo thủ áp ức. Từ toàn
bộ vận hành quốc gia và quốc tế, trong mọi lãnh vực từ tôn giáo, văn hóa, chính
trị... mỗi cộng đồng, mỗi gia đình và mỗi cá nhân đều chới với trước những thực
trạng xã hội đang xâu xé cuộc sống của mình. Ngoài ảnh hưởng một xã hội thời
tân kỳ của toàn thế giới nói chung, xã hội Việt nam bị hụt chân vì những đứt
đoạn do hoàn cảnh chiến tranh, chính trị: đổi thay có tính cách đứt đoạn vì
cuộc "cách mạng" văn hóa rốt ráo của "xã hội chủ nghĩa"
chuyên chế; các cuộc di dân qui mô vì chiến tranh, tị nạn chính trị, vì chính
sách và cuộc sống kinh tế; vai trò ảnh hưởng trong gia đình đổi thay vì chênh
lệch trình độ chuyên môn và khả năng kinh tế của thế hệ trẻ so với bậc phụ
huynh; các loại quyền uy cộng đồng về đạo lý trên cuộc sống cá nhân như kỷ luật
gia đình, dư luận và chế tài xã hội, niềm tin tôn giáo, ảnh hưởng giáo dục...
không còn hữu hiệu nữa. Thực trạng xã hội trong và ngoài nước không khác xa
nhau là mấy, người ta không còn một giải pháp nào hơn là để mặc cho hoàn cảnh
đẩy đưa. Trong bối cảnh đó, tình yêu, hôn nhân và gia đình được cảm nghiệm một
cách kỳ lạ; chúng xuất hiện trong tâm tư mỗi người như một món trang sức, một món đồ cổ có tính cách thi
vị, bên cạnh thực tế xã hội mà ưu tư về
kinh tế chi phối hầu như toàn bộ cuộc sống cá nhân. Và vấn đề hội nhập thường
được mọi giới nêu lên còn có nghĩa gì khác hơn ngoài vấn đề giải quết vấn đề
kinh tế, nghĩa là kiếm được một việc làm? Và điều đáng ngạc nhiên hơn cả là
giới hữu trách về cuộc sống tinh thần như tôn giáo, giáo dục, văn hóa... vì
không thấy vấn đề, hoặc vì muốn làm thinh, đã hội nhập một cách hầu như
đương nhiên thực trạng và tâm tư nầy !
2. Tình yêu và văn hóa
"Yêu
đi rồi làm gì thì làm", và
bởi vì ngày nay người ta hầu như mỗi người đều chủ trương làm đều mình thích,
nhưng người ta hoặc không yêu ai ngoài yêu cá nhân mình hoặc không còn yêu chi
cả, nên mọi định chế (ngay cả định chế
phổ quát nhất là hôn nhân và gia đình), mọi giá trị con người như chỉ là
hiện tượng nhất thời và tương đối. Đó là thực trạng của thời tân kỳ chúng ta
đang sống.
Nhưng yêu là gì? Yêu liên quan gì với cuộc sống
con người?
Trong các thập niên gần đây, nhiều nhà nghiên
cứu người Việt nam về văn minh, văn hóa đối chiếu đông-tây thường mạnh dạn nói
một cách đơn giản: Tây phương trọng lý trí, còn đông phương và nhất là người
Việt chúng ta thì đề cao chữ tình. Nhưng tình phải chăng là cảm xúc chủ quan,
xung động tình cảm bất chừng, hay khóc hay hờn..., và lý trí phải chăng chỉ
được hiểu là nhận thức sự vật bên ngoài, cân đo đong đếm như một máy tính điện
tử thời nay?
Để có thể phanh phui một vài nét chính yếu về
nội dung chữ tình yêu trong những nền văn hóa ảnh hưởng nhiều đến nếp sống và
tâm tư người Việt chúng ta, chúng ta sẽ nêu lên một vài mẩu chuyện tiêu biểu
thường được nền văn hóa liên hệ tiếp nhận như là có giá trị chỉ dẫn. Chúng ta chọn bốn khung văn hóa tiêu biểu:
-
văn hóa hy lạp và Tây phương
truyền thống,
-
văn hóa Tây phương thời tân kỳ,
-
mạc khải Kitô giáo,
-
tam giáo ( Phật, Lão, Khổng) hài
hòa trong truyền thống văn hóa Việt nam.
a - Tình yêu hướng thượng của văn hóa truyền thống Tây
phương
Trong tác phẩm Bữa Tiệc, một
tác phẩm trong thời kỳ thứ II, thời khai sinh triết học[1],
Platon ghi lại hai mẩu chuyện về tình yêu (EROS)
được người về sau xem là tiêu biểu. (Chính
vì thế có thành ngữ tình yêu lý tưởng theo "Platon", amour
platonique).
- Thần thoại người lưỡng tính nguyên sơ:
Trong một bữa tiệc, khi được
hỏi đến nội dung của EROS, nhà hài kịch thời danh Aristophane[2]
đã nêu lên chuyện con người nguyên thủy vốn lưỡng tính. Ngày trước, nhân loại
chỉ gồm những người lưỡng tính, có hai đầu, bốn tay và bốn chân. Vì tài năng uy
dũng, các loại người nầy sinh kiêu căng chống lại thần thánh. Thần Zeus không
chịu nổi sự hỗn láo đó nên đã chặt họ làm hai phần. Cái rún nơi bụng con người
là dấu tích về sự phân đôi đó.
" Bây giờ nửa phần nầy
chạy đuổi bắt nửa phần kia, cố nối kết như cũ. Hai phần cứ thế mà ôm ghì trói
chặt lại với nhau thành một thân mà thôi. Do đó mà trở nên bất động, không làm
gì được vì không phần nào muốn hành động mà không có phần kia. Thần Zeus mới
đưa các bộ phận sinh dục ra phía trước của mỗi bên - trước đó chúng ở phía lưng
- để đôi bên có thể giao hợp bảo đảm sinh sản chủng loại hoặc thỏa mãn dục
tính." [3]...
" Chính vì vậy mà từ thủa
xa xưa ấy, tình yêu người nầy đối với người kia ghi khắc nơi tâm hồn con người;
cũng chính vì tình yêu nầy bản tính nguyên sơ của con người kết hợp; tình yêu
ấy muốn kết hợp hai bên thành một thể,
vì thế nó chữa lành nhân tính chúng ta" [4]
- Thần thoại về nguồn gốc EROS
Truyện nầy do chính Socrate kể, nhắc lại một giai thoại gặp gỡ giữa ông và đồng nữ Diotime de Mantinée (một
nhân vật có thể là tưởng tượng tiêu biểu cho thi hứng). Bà đồng nữ kể rằng Eros
được thụ thai trong ngày mừng sinh nhật của thần Ái- Ân Aphrodite:
" Các thần đang dự tiệc,
có mặt cả con trai thần Khôn Ngoan tên là Dư-Đầy. Khi mọi người dùng bữa xong,
thì cô Nghèo đến ăn xin vì thức ăn còn
thừa; cô đến tựa cửa ra vào. Cũng trong lúc ấy, thần Dư-Đầy say mèm vì uống nhiều mật hoa đi lạc vào vườn
Thần Zeus và lăn lưng ngủ ở đấy. Bấy giờ nàng Nghèo nghĩ đến thân phận nghèo
hèn của mình nên định tâm có một người con với thần Dư-Đầy. Nàng đến nằm bên
cạnh chàng, nhờ vậy mà Eros đã được thụ thai" [5]
Tiếp đó Socrate tự minh giải câu truyện như thế nầy:
" Tình yêu là trung gian
giữa hiểu biết và ngu muội. Trong các thần thánh, không ai cần triết lý, không
ai muốn trở thành khôn ngoan, vì họ là những kẻ khôn ngoan rồi... Từ đó ta hiểu
tình yêu là triết lý (tức là : yêu chính là yêu sự
khôn ngoan = philo-sophia); tình yêu đúng
là trung gian giữa hiểu biết và ngu muội" [6]
- Minh giải
Cả hai mẩu truyện
về tình yêu được Platon trình bày trong cuốn Bữa Tiệc qua miệng của hai nhân vật được biết là đối thủ của nhau,
đều trình bày cùng một nội dung với những nét tương đồng. Muốn am tường nội
dung tình yêu trình bày ở đây, thiết tưởng phải nêu lên nét cơ bản nhất trong
triết học Platon. Đối với Platon, nền tảng vững chãi cho suy tư, cho mọi hiện
hữu phải là hữu thể tự tại, vĩnh cửu, bất biến vượt lên trên thời gian đổi thay
và không gian có giới hạn. Con người đang ở trong thời gian, vì mang lấy thể
chất thân xác mà có sinh có tử, có đổi thay.. Như vậy, cái gì gắn bó với vật
chất, đổi thay như thân xác là tiêu cực so với khả năng hiểu biết thuộc lý trí
thuộc thế giới không thay đổi. Con người trong thân phận tại thế với thân xác
mình là tình trạng bất toàn; nhưng con người có tình yêu thúc đẩy như một động
lực hướng về lại sự toàn thiện, tức là hữu thể thuộc lý trí hiểu biết. Ở giai
đoạn còn mang thân xác làm người tại thế, tình yêu đó gọi là triết lý; khi đạt
đến hữu thể chân thật, hay cứu cánh toàn bích thì không còn triết lý, không còn
tình yêu, nhưng sẽ chỉ là hữu thể, là khôn ngoan.
-
Bản chất và cứu cánh con người là
hữu thể tự tại, vĩnh cửu, thông biết mọi sự. Bản chất đó là một thực thể siêu
vượt thời gian và không gian đang giam
hãm con người. Còn hiện hữu tại thế là một sự sa sẩy, một giai đoạn bị chia cắt
hay còn thiếu, nghèo đói hữu thể; trong hoàn cảnh nầy thân xác là yếu tố tiêu
cực trì kéo bước thăng tiến của con người tiến về sự hoàn mãn.
-
Tình yêu chỉ là một động lực thúc
đẩy con người hướng về hữu thể tự tại, hướng về sự khôn ngoan qua việc giúp con
người khám phá những giá trị tích cực của hữu thể, đặc biệt là giá trị đẹp. Nó
thuộc lãnh vực phương tiện, là thứ yếu so với khả năng hiểu biết của lý trí.
Thần thánh và con người toàn mãn không cần đến yêu thương.
-
Tình yêu phát xuất từ sự thèm muốn
(của cô Nghèo), từ dưới đi lên, muốn đi tìm những giá trị mà mình đã biết trước
(xét về mặt hữu thể học) không tiên liệu những bất ngờ, những bí mật diệu kỳ
nào khác; nhưng hữu thể chân thật và các giá trị không nằm trong cõi trần nầy,
thế giới bây giờ và ở đây liên hệ đến vật chất hữu hình và cuộc sống thân xác.[7]
b - Tình yêu " bây giờ và ở đây" của thời Tân Kỳ
Về mặt tư tưởng văn hóa, Thời tân kỳ
(les Temps Modernes) phát xuất và
phát triển trên cùng một nền tảng hữu thể học Hy lạp-Tây phương mà Platon đã
khai triển. Nghĩa là hữu thể, chân lý là bản chất muôn đời bất biến, tự tồn tại
và tự đủ cho mình. Nhưng nếu Platon tưởng tượng ra rằng thế giới chân thật là
những ý tưởng có trước và tách biệt với thế giới hữu hình, vật chất, thân xác,
thì thời tân kỳ là thời nói ngược lại thế giới ý tưởng của Platon và các giá
trị đi kèm. Câu nói của Faust, một
nhân vật điển hình của con người tân kỳ trong kịch bản nổi tiếng của văn hào
Goethe, giúp ta hiểu rõ đường hướng nầy :
" Ta đã nghe tiếng vui
rộn của làng; đúng là địa đàng của dân chúng; già cả và trai trẻ, lớn nhỏ nhảy
nhót mừng vui: nơi đây ta cảm thấy
mình là người, nơi đây ta dám làm
người" [8]
Hữu thể, chân lý được cảm nghiệm
không phải là nhớ lại một thế giới bên ngoài, để từ đó đánh giá cái gì càng xa
thì càng cao, càng trọng, nhưng đặt nền trên kinh nghiệm bây giờ và ở đây của
cá nhân tôi (Descartes: cogito ergo sum
); hữu thể không phải là một bản chất bất động đi ngược với lịch sử nhưng
là lịch sử đang hình thành (Hegel); sự hiểu biết và trật tự, các ý niệm rõ rệt định vị cá thể
của mỗi ý tưởng, các giá trị qui chiếu vào trật tự thế giới nầy (thế giới linh
tượng của Platon, thế giới được Nietzsche
gọi tên là tác phẩm của Apollon) phải nhường chỗ cho sự sống sôi động, cởi bỏ
biên giới tù ngục của lý trí để trầm mình vào Đại Nhất nhờ tình yêu mang tên Dionysos.
Ngược lại không phải là khác đi,
nhưng làm đảo ngược: nếu trong tình yêu lý tưởng (platonique) thân xác bị miệt thị thì nay tình yêu là thể hiện thèm
muốn của thân xác; nếu tình yêu trước đây lệ thuộc lý trí, trật tự, khám phá
các giá trị được tiền kiến là cao đẹp bền vững, thì nay tình yêu là lãnh vực
hoàn toàn thuộc cảm xúc, những xung động bất chừng của tâm sinh lý cá nhân,
giai đoạn, tùy thời tiết nắng mưa.
Hai hình ảnh đặc trưng của con người
thời đại tân kỳ liên quan đến cảm xúc
trai gái (thay cho tình yêu lý tưởng Platon) mà văn chương phổ biến là Faust
và Don Juan. Hai nhân vật có trong lịch sử được biến thành nhân vật thần thoại,
chuyên chở những nội dung tiên phong báo hiệu một hướng đi của thời đại tân kỳ.
Trước hết là Faust (được Goethe diễn tả
rất thần kỳ trong bản kịch Faust của
ông): Faust thông minh, tài ba, nhưng thất vọng về kiến thức trường ốc của
xã hội truyền thống từ Platon. Ông chấp nhận bán linh hồn cho quỷ Méphistophélès,
kẻ tự nhận mình là "ta là thần luôn chối bỏ",[9]
để ăn " đất" [10] một cách khoái lạc thay vì suy tư những
chuyện vĩnh cửu trên trời. Ăn bụi đất ở
đây là khát vọng hiểu biết, là nhu cầu hành động, hưởng thụ tối đa thèm muốn
của thân xác. Vì đam mê, Faust đã chinh phục Marguerite ngây thơ vô tội. Nhưng
chán chê nàng, Faust bỏ bê Marguerite, kéo theo sự thất vọng của Marguerite và
nàng giết cả đứa con từ bụng dạ nàng. Faust lại đến thăm và rủ nàng trốn.
Marguerite không chọn con đường trốn thoát nhưng chấp nhận hối hận và án tử
hình để đền tội.
Don Juan là biểu tượng cho anh hùng
tình yêu thời mới. Nhân vật kỳ lạ nầy có tài chinh phục phụ nữ khắp nơi mỗi lần
hắn gặp trên cuộc sống phiêu lưu vô định của hắn. Phụ nữ đối với Don Juan là
nét mới lạ, phong phú, đa biệt của âm-tính (tức
là thời gian, không gian, bây giờ-ở đây, thế giới vật chất trong tầm tay)
mà kinh nghiệm sẽ tổng hợp thành Tổng Thể (la
Totalité ).
Vào thời ban đầu (thời Phục hưng đến
giai đoạn phổ biến văn chương lãng mạn), Faust, Don Juan chỉ là giấc mơ của
tuổi dậy thì, một dự tính thoát ly và đoạn tuyệt với quá khứ viển vông và thiếu
sức sống của chủ nghĩa duy lý.[11]
Nhưng Faust và Don Juan không còn có gì là nhân vật thần thoại tiểu thuyết,
nhưng là thực tế phổ biến của thời đại chúng ta.
Khi tình yêu là xung động bất chừng của
cá nhân hay của thời đại, hôn nhân và gia đình cũng thoái hóa thành những định
chế tùy nghi của nhu cầu chính trị phe phái, hay một vài trào lưu văn chương
nhất thời.
c- Tình yêu trong mặc khải Kitô giáo
Có thể nói rằng mạc khải Kitô giáo
và toàn bộ Thánh kinh của tôn giáo nầy là sự biểu lộ tình yêu mà thôi. Thượng
Đế có tên là Tình yêu [12], hiện thân Tình yêu nầy
là Đức Kitô. Con người không thể có hữu thể nào khác hơn là hình ảnh phản chiếu
của Thiên Chúa, nói cách khác bản chất con người là tình yêu tức là sự sống nối
kết với Thượng Đế trong tình Cha-con. Kitô giáo không tìm định nghĩa con người
qua đặc tính hiểu biết. Định nghĩa nầy là định nghĩa văn hóa Hy-Lạp. Mặc khải
Kitô giáo về con người toàn diện, thành toàn nơi Đức Kitô là Tình Thương của Thiên Chúa đối với con người
và cho mỗi người cụ thể chứ không có gì khác.
Tình yêu đó không nhằm một đặc tính
của một bản chất nào bất kỳ: như đẹp tốt, thật v.v. Không phải yêu vì giá trị
đẹp, vì tập thể chủng loại, vì số lượng nhiều, ngay cả vì tốt lành... Trong
Kinh Thánh có ghi lại bài giảng của Đức Kitô mạc khải việc người chăn chiên
lành để lại 99 con chiên ngoan để đi tìm một con chiên lạc.
Và trái nghịch với triết học và các chủ
trương khôn ngoan của con người, tình yêu trong mạc khải Kitô giáo không phải
là xúc tác đi tìm lại bản chất cái tôi nào đó (người lưỡng tính nguyên thủy
của Aristophane) do trí khôn mình
nghĩ ra [13], không phải sự thèm khát
từ bên dưới đi tìm sự viên mãn tốt lành bên trên theo định kiến của mình như
nàng Nghèo đi tìm Thần Dư-Đầy mà Socrate
gợi ý. Tình yêu phát xuất từ trên đi xuống xuống, là cho nhưng không và có cứu
cánh nơi chính nó. Thiên Chúa, nguồn tình yêu, Ngài yêu con người, đi tìm gặp
con người trước[14]. Và Ngài đã thể hiện tình
yêu đối với con người bằng cách chọn lấy cái chết cho bản thân[15]
và hóa thành không "thân phận của chính Ngài" [16].
Và trong tình yêu cứu độ Đức Kitô đã đến làm Con của loài người (le Fils de l'homme) và sống 30 năm trong
khung cảnh một gia đình[17];
và khi lên đường công khai loan báo Tình Yêu của Thiên Chúa, Ngài đã đến dự
tiệc cưới người thân quen với mẹ Ngài tại Cana.[18]
Nếu tình yêu Kitô giáo không thể
là phản ứng của xúc động thể lý và tâm lý nhất thời, thì tình yêu Kitô giáo ấy
cũng không hề miệt thị thân xác khi mà chính hiện thân tình yêu của Thượng Đế
là Đức Kitô đã mang lấy thân xác. Và cũng đừng hiểu lầm rằng tình yêu Kitô giáo
là dụng cụ của trí năng hay một giá trị nào ngoại tại như tập tục, gia tộc,
tiến bộ nhân loại nào đó..., nhưng qua sự thể hiện tình yêu của Thiên Chúa nơi
Đức Kitô, tình yêu chính là bản tính linh ư vạn vật đưa con người lên hàng thần
thánh chứ không phải trí năng hiểu biết. Đến đây ta có thể hiểu tại sao Thánh
Augustinô lên tiếng "yêu đi rồi làm
gì thì làm".
Câu chuyện tình luôn nằm trong tâm khảm của mỗi một người Việt Nam
Theo sách Lĩnh Nam Chích Quái [20] do Trần Thế Pháp ghi lại và sau đó Vũ Quỳnh
hiệu chính, thì tại nước Xích Quỉ phương Nam Nam
Lạc Long Quân trở về nhân gian và thấy Âu Cơ bị khống chế, nên đưa về
Long Trang kết nghĩa vợ chồng. Đế Lai không đủ sức giành lại Âu Cơ nên trở về
Phương Bắc. Long Quân và Âu Cơ ăn ở với nhau giáp một năm thì sinh được một bọc
trăm trứng. Sau bảy ngày thì mỗi trứng nở một con trai không cần ăn ưống mà tự
nhiên khôn lớn.
Nhưng Long Quân là thần nên lại ẩn giấu. Không thấy và gặp được Long
Quân, Âu Cơ lại nhớ Phương Bắc và lên đường về quê của Đế Lai. Nhưng Hoàng Đế
là vua Phương Bắc lúc bấy giờ ngăn cản nên trong lúc túng quẫn, mẹ con nàng nhớ
và cầu cứu Lạc Long Quân. Long Quân hẹn gặp nàng tại Tương Dạ. Nhưng trong lần
gặp gỡ nầy, Long Quân cho nàng hay thân phận của chàng là thần thánh nên giữa
chàng và nàng nay cách trở. Mối liên kết của nàng Âu Cơ và Long Quân là sự sống
của nàng và thể hiện trong nỗi nhớ.
Giải minh
Trước khi biết Lạc Long Quân, Âu Cơ đã biết một mối tình với Đế Lai,
nhưng Đế Lai là hiện thân của sự sa đọa, vong thân của con người. Đối với Đế
Lai, Âu Cơ chỉ còn là cớ để tranh giành uy lực với Lạc Long quân, và cả cuộc
sống của ông chỉ là cuộc đuổi bắt đồ vật
bên ngoài, đến nỗi quẳng bỏ Âu Cơ mà không hề bận tâm. (Đây là ràng buộc của dục và chấp ngã trong tư tưởng nhà Phật)
Mối tình chân thật đến với Âu cơ do từ bên trên, do Thần Thánh, ban cho
nàng và nâng nàng lên ngang thần thánh. Tình yêu đó đủ sức đẩy lui tình trạng
vong thân, tình yêu ấy cứu độ nàng. (Âu
Cơ ngộ được duyên cứu độ).
Và mối
tình Long Quân và Âu Cơ được tồn dưỡng chẳng những không phải chỉ do những giá
trị vật chất bên ngoài mà Đế Lai tìm kiếm, hoặc ngay cả những cảm xúc vui buồn
bất chừng bên ngoài vì có mặt hay không có mặt, nhưng còn do sự nối kết nguyên
sơ bên trong (tâm đạo), do nguồn gốc thần thánh của tình yêu.
Thay lời kết
Như thân phận Âu Cơ khi Thần Thánh Long Quân ẩn mặt, chúng ta choáng
váng trước những dòng nước xoáy cuốn hút chúng ta, gia đình, con em chúng ta
vào những vùng đất vô định. Chúng ta cảm thấy cô đơn đang lội nơi dòng sông mà
kỳ thực mình không hề quen thuộc. Những giá trị yêu thương giữa đôi lứa, giữa
các thành phần trong gia đình cha con, anh em... như bị thách thức không phải
chỉ vì phương cách biểu lộ khác nhau, mà hình như biến thái về bản chất đến độ
chúng ta không biết còn mối tương quan vợ chồng, thân thuộc nào nữa, ngoài
những liên lạc sổ sách kinh tế và trợ cấp do luật pháp xã hội qui định! Đã đến lúc chúng ta thấy cứu nhà, cứu nước
không phải chỉ thuộc lãnh vực chính trị
mà thôi mà còn thuộc lãnh vực văn hóa; và cao điểm và cùng đích của văn hóa là
yêu thương. Nhưng yêu thương thế nào thì mới phải lẽ ?
[1] Những tác phẩm tời kỳ đầu của Platon ghi lại trung thưc con người và
tưởng của Socrate. Những tác phẩm thời kỳ II của ông là tư tưởng
của một Platon chịu ảnh hưởng của phái ngụy biện (sophistes trong đó có
Aristophane.).Trong những tác phẩm thời kỳ II nầy, Socrate đượcc nêu lên chẳng
qua là phóng ảnh của Platon.
[2] Aristophane là người
đương thời với Socrate, một thi sĩ say sưa, đã từng mai mĩa Socrate trong tác
phẩm Mây Mù (les Nuées) và sau đó đã lên án Socrate.
[3] PLATON, Le Banquet 189 d.
[4] Sd 191 d.
[5] Sd 203 b-c.
[6] Sd 203-204.
[7] Tích cách thoát tục
coi nhẹ thân xác, đề cao cõi vô hình và đồng hóa vô hình - vô cảm với siêu
nhiên … trong tư tưởng Platon chi phối văn hóa Tây Phương thời Trung cổ và
Thượng cổ ; đường hướng đó cũng có
những nét tương đồng với nhiều văn hóa khác trong lịch sử nhân loại. Mặc khải
Kitô giáo như chúng ta sẽ thấy lấy Tình Yêu là bản tính và cùng đích : một
trực giác khác biệt hoàn toàn với triết học Platon. Tuy nhiên trong một thời kỳ
« hội nhập », lịch sử Kitô giáo và nhiều nhà thần học đã xem Platon
như là một nhà tư tưởng « dọn đường » cho Kitô giáo. Nền đạo đức Kitô
giáo do đó chịu ảnh hưởng rất nhiều quan điểm siêu nhiên nầy của Platon. Theo
đó, siêu nhiên được hiểu là vô hình,
vượt trên thân xác hũu hình, chứ không phải là thấm nhập tình yêu thương mà
Thiên Chúa ban cho con người qua Đức Kitô.
[8] GOETHE, Faust. Bản dịch của Gérard DE NERVAL,
GF, Paris
[9] « Je suis l’esprit qui toujours nie», Sđd tr. 69.
[10] « Je veux qu’il mange la
poussière avec délices, comme le serpent mon cousin » Sd
tr. 45.
[11] Văn chương lãng mạng tiền chiến Việt nam dường như sao
chép dự phóng nầy. Chúng ta nhớ lại mấy vần thơ của Xuân Diệu :
Là thi sĩ nghĩa là ru với gió
Mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây,
Để tâm hồn ràng buộc bởi muôn giây,
Hay chia sẽ bởi trăm tình yêm mến.
[12] IGa 4, 7-8.
[13] Đây là điểm khác biệt
căn cơ giữa Kitô giáo và truyền thống văn hóa Hy lạp-Tây phương. Hũu thể căn
nguyên nền tảng của văn hóa Hy lạp là
bản chất tự đủ cho mình, vĩnh cửu và bất biến nhưng không yêu kẻ khác bao giờ.
Nền tảng tối thượng của Kitô giáo là Thiên Chúa-Yêu Thương, là Cha của mọi
người. Mẫu mực nhân tính nơi Đức Giêsu Kitô là Logos, một Tình Thương, một mối
Tương Giao giữa Thiên Chúa và con người và giữa con người với nhau, chứ không
phải là tự-thân (le soi) đóng kín, tự đủ cho mình.
[14] Ga 15, 16.
[15] Ga 15, 13.
[16] Xem Pl
[17] Lc 2, 39-40.
[18] Ga 2,1-12.
[19] Xem NGUYỄN Đăng Trúc, Văn hiến, nền tảng của minh triết, xb
Định Hướng, Reichstett, 1999.
[20] Bản dịch của Gs Lê H ữu Mục.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét